გენდერული სიახლეები
მსოფლიოში ახალი კორონა ვირუსით გამოწვეული გავლენების შემსუბუქების მიზნით, საქართველოს მთავრობამ კონკრეტული ღონისძიებები გაატარა, რომელთა უმრავლესობაც ერთჯერად ხასიათს ატარებდა. საგულისხმოა ისიც, რომ ამ ერთჯერადი დახმარებების სქემაში გათვალისწინებული არ იყო ქალების გენდერულად მგრძნობიარე საჭიროებები. სამთავრობო ინიციატევები არასაკმარისად მგრძნობიარე აღმოჩნდა ქალი მეწარმეების წინაშე მდგარი გამოწვევების მიმართაც. აღსანიშნავია, რომ პანდემიის გავრცელების წინააღმდეგ მიმართული შეზღუდვები, პირველი ტალღის ფარგლებში შემოღებული ე.წ ლოკდაუნი, ჩაკეტილ ქალაქებს შორის სავაჭრო ურთიერთობების შესაძლებლობების უკიდურესი ლიმიტირება, მომსახურების სექტორის რგოლის დასუსტება და ა.შ განსაკუთრებით მძიმედ აისახა წვრილ ბიზნესებზე, რომლებშიც, საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მიხედვით, ყველაზე ხშირად არიან ქალები დასაქმებულები.
ამასთან ერთად უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ კონკრეტული სამთავრობო ინიციატივები, რომლებზეც ქვემოთ იქნება საუბარი, მოსახლეობის ფართო ფენებზე იყო გათვლილი, შესაბამისად, ქალებსაც შეეხო, თუმცა მათი საჭიროებების შესწავლისა და სპეციფიკურად მათი საქმიანობის სტიმულირების მექანიზმების შემუშავების გარეშე. COVID-19-ის წინააღმდეგ საქართველოს მთავრობის მიერ გატარებული ღონისძიებების ანგარიში არაფერს ამბობს ნახსენები ანტიკრიზისული პოლიტიკური დოკუმენტის შედგენის პროცესში გენდერის ექსპერტებთან, ქალ მეწარმეებთან და ა.შ კონსულტაციების ჩატარების შესახებ, რაც, თავის მხრივ, პრობლემური მომენტია და ლეგიტიმურ კითხვებს აჩენს თავად სამოქმედო გეგმის გენდერულად მგრძნობიარობის შესახებ. აღსანიშნავია, რომ ქვემოთ განხილული სახელმწიფოს მიერ ინიცირებული პროგრამები პანდემიის უშუალო გავლენების მცირე ხნით შეჩერებაზე უფრო იყო ორიენტირებული, ვიდრე მეწარმეების გრძელვადიანი ეკონომიკური სტაბილურობის ხელშეწყობაზე. პანდემიის გავლენების მინიმიზაციისკენ მიმართული ანტიკრიზისული გეგმა ორი ნაწილისგან, „ზრუნვა მოქალაქეებზე“ და „ზრუნვა ბიზნესზე“ შედგებოდა. ორივე მათგანი, თავის მხრივ, ორ ეტაპად იყოფოდა. მოცემული ნაშრომის ფარგლებში განხილული იქნება მთავრობის ანტიკრიზისული გეგმა, რომელიც 2020 წლის მარტი-აპრილის პერიოდში ჩაეშვა.
ანტიკრიზისული პაკეტით გათვალისწინებული ღონისძიებები 2 ეტაპად განხორციელდა. პირველი მათგანი უფრო მეტად მყისიერი შედეგების აღმოფხვრისკენ იყო მიმართული, შესაბამისად, ითვალისწინებდა ერთგვარ გადაუდებელ სოციალურ მხარდაჭერას. “COVID-19-ის წინააღმდეგ საქართველოს მთავრობის მიერ გატარებული ღონისძიებების ანგარიშის“ მიხედვით, „აუცილებელი გახდა დამატებითი რესურსების მოძიება როგორც ბიზნესის, ისე მოქალაქეების პირდაპირი დახმარებებისთვის, ასევე ეპიდემიის გავრცელების პრევენციისა და დაავადებულთა მკურნალობისთვის. აღნიშნული მიზნებისათვის დამატებით საჭირო ხარჯები 3 მლრდ. ლარზე მეტს შეადგენს.“ იგივე დოკუმენტი იუწყება, რომ მეორე ეტაპი უფრო მასშტაბურ ღონისძიებებს მოიცავდა. ამას გარდა შემუშავდა ცალკეულ მიმართულებებზე, როგორებიცაა ტურიზმი, სოფლის მეურნეობა და დეველოპელური სფერო, მორგებული ანტიკრიზისული გეგმები.
თუმცა ამ ყველაფრის ფონზე, გაეროს განვითარების პროგრამის (UNDP) COVID-19-თან რეაგირების გლობალური საზომის მიხედვით, საქართველოს მიერ ინიცირებული პროგრამებიდან არც ერთი არ იყო ექსკლუზიურად ქალების ეკონომიკური გაძლიერებისა და უსაფრთხოებისკენ მიმართული. ბუნებრივია, ეს გარემოება ერთი მხრივ დაგეგმვის პროცესში გენდერული პრიზმის შეტანის პრაქტიკის არარსებობაზე მეტყველებს, მეორე მხრივ კი აჩენს კითხვებს იმის შესახებ, თუ რა სამომავლო პერსპექტივები არსებობს იმისთვის, რათა ქალთა ეკონომიკური გაძლიერების მხრივ გაღებული ძალისხმევა, პანდემიის კრიზისის გავლენით, უკვალოდ არ გაქრეს. შესაბამისად, საკითხი აქტუალურია იმ კუთხითაც, რომ საფრთხეს უქმნის ქალების ეკონომიკური გაძლიერებისკენ ამ დრომდე მიმართული რესურსების სამომავლო ეფექტიანობას.
როგორც უკვე აღინიშნა, სახელმწიფო მხარდაჭერის პირველი ეტაპი მყისიერი გავლენების შემსუბუქებაზე იყო მიმართული, შესაბამისად, არ ემყარებოდა კონკრეტული საჭიროებების შესწავლის კუთხით გამოკვეთილ ტენდენციებს და მოიცავდა ისეთ აქტივობებს, როგორებიცაა კომუნალური გადასახადის დაფინანსება გარკვეული ლიმიტის მოხმარების ფარგლებში, გაცვლითი კურსის ცვლილებით გამოწვეული ფასების მნიშვნელოვანი ზრდის დაზღვევა 9 ძირითად სასურსათო პროდუქტზე და სასესხო ვალდებულებების სამი თვით გადავადება. აღსანიშნავია, რომ ნახსენებთაგან პირველ ორ ინიციატივაში გენდერული ასპექტების გამოყოფა შეუძლებელია თავად მხარდაჭერი სპეციფიკიდან და მასშტაბიდან გამომდინარე. აქვე ხაზი უნდა გაესვას იმასაც, რომ არ არსებობს სტატისტიკა ამ ინიციატივების ფარგლებში მხარდაჭერილი მოსახლეობის დემოგრაფიული მონაცემების შესახებ, რაც მეტ-ნაკლებ წარმოდგენას შეგვიქმნიდა იმის შესახებ, თუ რა კონკრეტული სარგებელი მიიღეს მისგან ქალებმა.
საგულისხმოა ისიც, რომ აღწერილი პროგრამები მოსახლეობის ინდივიდუალური მსყიდველთუნარიანობისა და არსებული ეკონომიკური მდგომარეობის შენარჩუნებისკენ იყო მიმართული და არ მოიცავდა მეწარმეობის სხვადასხვა სფეროს. ანუ სტატისტიკური მონაცემების არსებობის შემთხვევაშიც კი, შესაბამისი პირველადი კვლევის მონაცემების არარსებობის პირობებში, შეუძლებელია მეწარმე ქალებზე ამ ინიციატივის გავლენის შესწავლა. ქალების ინდივიდუალური ეკონომიკური გაძლიერების ან არსებული მდგომარეობის შენარჩუნების საკითხები კი, შემოდის რა ბევრი ახალი ცვლადი მაგალითად იმის შესახებ, თუ რამდენად და რა ფორმით მოიხმარენ ისინი ამ ღონისძიებების გავლენით გამოთავისუფლებულ ფინანსურ რესურსებს (ექცევა თუ არა შინამეურნეობის მიერ დაზოგილი ნახსენები ფინანსური რესურსები მათი განკარგვის სფეროში), ბუნდოვანი რჩება. რაც შეეხება სესხების გადავადების ინიციატივას, ის მეწარმეებისთვის, მათ შორის ქალებისთვის, მნიშვნელოვანი შეღავათი შეიძლება გამხდარიყო რომ არა საშეღავათო პერიოდში საბანკო პროცენტის გადახდის ვალდებულება, რაც ბიზნეს საქმიანობის შეჩერების პირობებში რთულად შესასრულებელი პირობაა მითუმეტეს მცირე და საშუალო, ასევე ცალკეული რეგიონების დონეზე მოღვაწე ინდივიდუალური მეწარმეებისთვის, სადაც ქალები შედარებით ფართოდ არიან წარმოდგენილები.
სამთავრობო ანტიკრიზისული გეგმის ფარგლებში დაგეგმილი ღონისძიებების მეორე ეტაპი მოიცავდა: 1. დაქირავებული დასაქმებული პირებისთვის სამსახურის დაკარგვის შემთხვევაში ერთჯერადი ანაზღაურების გაცემას თვეში 200 ლარის ოდენობით, 6 თვის განმავლობაში; 2. თვითდასაქმებულთათვის ერთჯერადი 300 ლარიანი დახმარების გამოყოფას. მოცემული ორი ინიციატივა პრობლემურია გენდერული განზომილების დამატების გარეშეც, კერძოდ, ბიზნესის საქმიანობის შეზღუდვით გამოწვეული უმუშევრობის დონის ზრდის გავლენების შემსუბუქება მოქალაქეებისთვის 200 ლარიანი დახმარებით, მზარდი ინფლაციის ფონზე, არაადაკვატური ჩანს. აქვე გასათვალისწინებელია ისიც, რომ მეორე ეტაპის დაგეგმვისთვის გამოყოფილი დრო არც ამ შემთხვევაში დაეთმო გენდერულად სპეციფიკური საჭიროებების შესწავლას. ყოველივე ეს კი ყურადღების მიღმა ტოვებს სტრატეგიულად მნიშვნელოვან მუშახელს (essential workers), (რომელთა შორისაც ქალები აქტიურად არიან წარმოდგენილები) რომლებმაც მართალია სამსახური შეინარჩუნეს, თუმცა ზეგანაკვეთური მუშაობისა და პანდემიის წინა ხაზზე ყოფნის გამო პანდემიური რყევებისადმი განსაკუთრებულად მოწყვლადნი აღმოჩნდნენ.
აქვე უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ იმ ქალების დიდი ნაწილი, რომლებიც თვითდასაქმებულნი იყვნენ პანდემიამდე ძირითადად საოჯახო საქმიანობას იყვნენ მიბმულნი ასრულებდნენ რა ძიძების, მოსამსახურეების, საოჯახო დამხმარეების და ა.შ მოვალეობას. კოვიდ პანდემიის შედაგად შეცვლილმა დღის წესრიგმა კი, რომელიც სასწავლო და სამუშაო პროცესების სახლებში გადატანასაც მოიცავდა, ამ სფეროში თვითდასაქმებული ქალები გრძელვადიანი უმუშევრობის საფრთხის წინაშე დააყენა. ბუნებრივია, ერთჯერადი დახმარება მათი ეკონომიკური მდგომარეობის სტაბილიზაციას ვერ უზრუნველყოფდა.
განსაკუთრებით ხაზგასასმელია, რომ ანტიკრიზისული გეგმის ამავე ფაზის ფარგლებში, სპეციფიკური პაკეტები შეიქმნა სხვადასხვა სოციალური ჯგუფებისთვის (მაგალითად, სოციალურად დაუცველი ოჯახები, ხანდაზმულები და შშმ პირები), თუმცა ქალების საჭიროებებზე მორგებული პროგრამირების ჩანასახები არც ამ შემთხვევაში იკვეთება. ყურადღებამისაქცევია ის ფაქტიც, რომ ქალების არაანაზღაურებადი შრომა კიდევ ერთხელ მოექცა სამთავრობო პოლიტიკის მიღმა. სამუშაო და საშინაო სივრცეების პანდემიასთან დაკავშირებული შეზღუდვებით განპირობებულმა ერთგვარმა შერწყმამ, ქალები სრულიად ახალი რეალობის წინაშე დააყენა. რასაც ადასტურებს კიდე გაეროს ქალთა ორგანიზაციის (UN Women) უახლესი კვლევა, რომლის მიხედვითაც კარანტინში ყოფნის პირობებში ქალებს კაცებთან შედარებით უფრო ხშირად უწევდათ დამატებითი საშინაო შრომის (როგორებიცაა, ბავშვებზე ზრუნვა, დალაგება, საჭმლის კეთება) გაწევა. გარდა ამისა, საბავშვო ბაღების დახურვისა და სასკოლო პროცესების ონლაინ სივრცეში გადატანის გავლენით გაზრდილი ქალების საშინაო შრომა არაადეკვატურად აისახა სამთავრობო სტრატეგიებში. ამასთან მიმართებაში ჰორიზონტზე მხოლოდ სატელევიზიო გაკვეთილების ჩაშვების სამთავრობი ინიციატივა მოსჩანს, რომლის ეფექტიანობაც არათუ დედებზე მისი გავლენის, არამედ მოსწავლეების წინაშე დამდგარი საჭიროებების დაკმაყოფილების ადეკვატურობის კუთხითაც არ გაზომილა.
კოვიდ 19-ის პანდემიის გავლენების მინიმიზაციის მიმართულებით დასახული სამთავრობო გეგმა მოიცავდა ბიზნესის სტიმულირების სტრატეგიებსაც, კატეგორიის „ეკონომიკაზე ზრუნვა და მეწარმეთა მხარდაჭერა“ ქვეშ. მიუხედავად იმისა, რომ ქალებზე არც ამ შემთხვევაში დასმულა სპეციფიკური აქცენტები, კონკრეტული ინიციატივები იმ სფეროებსაც შეეხო, სადაც ისინი აქტიურად არიან წარმოდგენილები. ამ კუთხით აღსანიშნავია, შემდეგი ინიციატივები 1. მცირე სასტუმროებს მიეცათ შესაძლებლობა საბანკო სესხის 6 თვის პროცენტის თანადაფინანსებით ესარგებლათ; 2. იურიდიულ პირებს, რომლებსაც შეექმნათ საბანკო სესხის მომსახურების პრობლემა, შესაძლებლობა მიეცათ მოეხდინათ სესხის გამარტივებული რესტრუქტურიზაცია; 3. განხორციელდა ცვლილება „აწარმოე საქართველოში“ პროგრამის ფარგლებში; 4. განხორციელდა ცვლილებები მცირე მეწარმეობის განვითარების საგრანტო კომპონენტში. აღსანიშნავია, რომ ამ მიმართულებით განხორციელებული აქტივობების ქალებზე გავლენა უფრო დადებითად შეიძლება შეფასდეს, ეხება რა იმ სფეროებს, სადაც ქალების ფართო წარმომადგენლობას ვხვდებით.
კერძოდ, საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მონაცემების მიხედვით, ტურიზმისა სფეროსა და მცირე მეწარმეების ამპლუაში ქალები უფრო ხშირად არიან წარმოდგენილები. ხოლო 2018 წლის მონაცემებით, პროგრამის „აწარმოე საქართველოს“ ბენეფიციარების 45% ქალები იყვნენ. შესაბამისად, მოსალოდნელია, რომ სახელმწიფოს მიერ ამ მიმართულებით გადადგმულ ნაბიჯებს დადებითი გავლენა მოეხდინა მეწარმე ქალების საქმიანობაზე. თუმცა ამ კონტექსტშიც გასათვალისწინებელია ის, რომ ნახსენები ინიციატივები სამეწარმეო საქმიანობაში ჩართული ქალების წინაშე მდგარ სპეციფიკური ბარიერების კვლევას არ ემყარებოდა, რაც შესაძლოა, გახდეს მიზეზი იმისა, რომ ქალებისთვის მნიშვნელოვანი გამოწვევები სახელმწიფო პროგრამირების დაგეგმვისა და იმპლემენტაციის პროცესებს მიღმა დარჩეს.
ზემოთ თქმულის შესაბამისად, შეიძლება ითქვას, რომ COVID-19-ის პანდემიის შედეგად გამოწვეული ზარალის მინიმიზაციის სამთავრობი ანტიკრიზისული გეგმა ქალების წინაშე მდგარ სპეციფიკურ გამოწვევებს არ ითვალისწინებდა. კერძოდ, ინიცირებული ანტიკრიზისული სამოქმედო გეგმის პირველი ნაწილი მოსახლეობის მყისიერი საჭიროებების დაკმაყოფილებაზე იყო გათვლილი და გრძელვადიან შედეგებზე არ ორიენტირდებოდა. მაშინ, როდესაც მეორე, ეკონომიკური გაძლიერებისკენ მიმართულ, ნაწილში მსგავსი ამბიციები იკვეთება, თუმცა როგორც მსჯელობისას გამოჩნდა, ის არათუ სპეციფიკურად ქალების, არამედ იმ უფრო ფართო სოციალური ჯგუფების (დასაქმებულებისა და თვითდასაქმებულების სახით) საჭიროებებსაც არაადეკვატურად პასუხობს, რომელთათვისაც ის დაიგეგმა.
რაც შეეხება პანდემიის პირობებში ბიზნესის მხარდაჭერის სახელმწიფოს მიერ შემოთავაზებულ სტრატეგიებს, ეს ნაწილი ქალების ეკონომიკურ მდგომარეობაზე პოზიტიური გავლენის მოხდენის კუთხით შედარებით დადებითი ტენდენციის მატარებელია, ვინაიდან, ეკონომიკის იმ სფეროებს ეხება, სადაც ისინი მეტად არიან წარმოდგენილნი. თუმცა, ამ, ისევე როგორც წინა შემთხვევებში, შეინიშნება არსებული საჭიროებების პირველადი შესწავლის აუცილებლობა (შემდგომი ინტერვენციების დაგეგმვის ფარგლებში მაინც). ქალების საჭიროებების მოკვლევა ერთგვარ ბაზისს შეუქმნიდა შემდგომი პროგრამების დაგეგმვა-განხორციელებას და თავის მხრივ უზრუნველყოფდა ქალების ეკონომიკური გაძლიერების კუთხით უკვე გადადგმული ნაბიჯების შედეგების გამყარებასა თუ შენარჩუნებას. ასეთი პრაქტიკების არარსებობის პირობებში კი, ექსკლუზიურად ქალების მხარდამჭერი პროგრამები მხოლოდ ანტიკრიზისული გეგმის სტრიქონებს შორის თუ იკითხება. აღსანიშნავია ისიც, რომ კრიზისული პერიოდის გადავლის შემდეგ, სამთავრობო რეაგირების სტრატეგიის შეფასების ფარგლებში, საინტერესო იქნებოდა დამდგარი შედეგების გენდერულ ჭრილში შეფასება.
***
სტატია მომზადებულია ქალთა საინფორმაციო ცენტრის პროექტის “ოჯახში ძალადობის მსხვერპლთა მხარდაჭერის გაძლიერება COVID-19-ით გამოწვეული კრიზისის პერიოდში” ფარგლებში, რომელიც ხორციელდება European Union in Georgia მხარდაჭერითა და ფინანსური დახმარებით და ორგანიზაციებთან Ngo Tanaziari, მეგობრობის ხიდი ,,ქართლოსი'' და Fundacja HumanDoc პარტნიორობით. ვიდეო რგოლში გამოხატული პოზიციები, შესაძლოა არ ემთხვეოდეს ევროკავშირის პოზიციებს.
მოცემული ანალიტიკური ნაშრომის ავტორი მომავალ ლიდერთა სკოლის მონაწილეა. პროექტი ხორციელდება საქართველოს პოლიტიკის ინსტიტუტის (GIP) მიერ, USAID-ის ფინანსური მხარდაჭერით, კავკასიის კვლევითი რესურსების ცენტრთან (CRRC საქართველოსთან) თანამშრომლობით.
